Wiek przedszkolny w życiu człowieka jest okresem najbardziej intensywnych przemian rozwojowych. Lata przedszkolne to okres osiągania stadium dojrzałości fizjologicznej organizmu i rozwoju intelektualnego, budowania podstawowych struktur osobowości, to złoty wiek uczenia się, zdobywania doświadczeń społecznych dziecka, w tym i przystosowujących do życia w grupie. Każde dziecko rozwija się według indywidualnych wzorców rozwojowych. Dla wieku przedszkolnego charakterystyczny jest rozrost organizmu, intensywny przyrost kośćca i muskulatury. Dziecko wkraczając w ten okres ma wszystkie zęby mleczne, porusza się chodząc i biegając, jest dość samodzielne w zakresie samoobsługi. Następują zmiany w układzie nerwowym dzięki, którym dziecko staje się zdolne do kierowania swoją uwagą, do tworzenia planów, do refleksji nad własnym zachowaniem oraz do rozwiąŹzywania problemów logiczno-matematycznych. Obserwuje się wzrost sprawności motorycznej. OpanoŹwane już ruchy i czynności ulegają wyraźnemu doskonaleniu, pojawiają się nowe umiejętności; proste ruchy łączone w kombinacje ruchowe. Dziecko przedszkolne swobodnie biega i chodzi; opanowuje kombinacje czynności ruchowych takie jak bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Zwykle opanowuje kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczy się jeździć na łyżwach, rolkach, rowerze, tańczyć, pływać, wspinać na drzewa. Duża potrzeba ruchu, zwana głodem ruchu, powoduje, że dziecko jest bardzo ruchliwe. Nie potrafi długo skupić się na jednej czynności, toteż często zmienia rodzaj zajęcia ruchowego. Z tej samej przyczyny nie jest w stanie przez dłuższy czas towarzyszyć czynności dorosłego. Niemniej jednak dziecko przedszkolne, zwłaszcza starsze, zwraca coraz częściej uwagę na efekty własnych działań i przeżywa radość z osiągnięć ruchowych. U dzieci przedszkolnych rozwija się harmonia, płynność i rytmiczność ruchów oraz siła. Rozwój małej motoryki można śledzić w wieku przedszkolnym w dwóch zakresach: samoobsługi oraz rysowania i pisania. Dzieci stają się coraz bardziej samodzielne w ubieraniu, załatwianiu potrzeb fizjologicznych oraz jedzeniu. Rozpoczynając naukę w przedszkolu dzieci zaczynają rozpoznawać litery, jako zbiory punktów. Potrafią odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest, choć jeszcze nie potrafią identyfikować poszczególnych liter alfabetu. Pewne trudności sprawia im kopiowanie zarówno figur geometrycznych jak i liter. Dzieci przedszkolne nie potrafią jeszcze dokładnie odwzorować wielkości i proporcji przedmiotów oraz ich części składowych. Szczególną trudność sprawia dzieciom uchwycenie zależności między wielkością przedmiotu a zmieniającą się odległością, w jakiej obiekt ten pozostaje w stosunku do postrzegającego. W okresie dzieciństwa wzrasta zdolność rozróżniania barw i odcieni barwnych. Dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych. Wzrasta wrażliwość słuchowa dzieci i to zarówno w zakresie słuchu muzycznego jak i fonematycznego. Zdolności pamięciowe znacznie się zmieniają. W miarę dojrzewania dzieci potrafią utrzymać w umyśle coraz większą liczbę liter, cyfr czy słów. Podstawowymi czynnościami myślowymi dziecka są: porównywanie, szeregowanie i klasyfikowanie. Przedszkolak dysponuje zasobem słownictwa oraz znajomością reguł gramatycznych, które pozwalają mu na sprawne komunikowanie się w sprawach codziennych. Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby stanowią podstawę dla rozwoju emocjonalnego. Dziecko przedszkolne coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolności regulowania ekspresji własnych emocji. Rozwój poznawczy, a także rozwój obrazu własnej osoby pozwalają na pojawienie się u dziecka takich emocji, jak: duma, wstyd, wina, zazdrość czy zakłopotanie.
Przyjrzyjmy się rozwojowi dziecka na poszczególnych etapach życia przedszkolnego:
TRZYLATEK
W wieku przedszkolnym kształtują się podstawy osobowości, dziecko zaczyna używać zaimków osobowych takich jak ja czy mnie. Stara się z uporem umacniać swoje ja w celu zdobycia większej autonomii. Manifestuje, buntuje się i dzięki podejmowanym wysiłkom, a często nieposłuszeństwu utwierdza swoją osobowość. W zależności od indywidualności dziecka poziom opozycji zaznacza się mniej lub barŹdziej ostro. Łatwo traci poczucie bezpieczeństwa, co wyraża płaczem i szuka potwierdzenia miłości i skuŹpienia na nim uwagi. Jest zazdrosny. Mechanizm myślenia 3-latka ma charakter globalny, co oznacza, że dziecko postrzega elementy otocznia, jako całość mało jeszcze zróżnicowaną. Niezdolne jest jeszcze do procesów analizy i syntezy, myśli chętnie za pomocą zespołów, kojarzy i łączy ze sobą sprzeczności. Nie potrafi początkowo ani opisywać, ani opowiadać, zaczyna sobie coś wymyślać, fantazjuje. Nie potrafi nawet wyjaśnić tego, co widzi zgodnie z zasadami przyczynowości, przypisuje motywacje ludzkie zjawiskom naturalŹnym. Dziecko w tym wieku myśli przede wszystkim za pomocą swoich oczu, uszu, rąk, można powiedzieć całym swoim ciałem. Zabawa, najchętniej indywidualna, ale stopniowo trzylatek staje się otwarty na współpracę. Teraz chętniej odda zabawkę i bawi się z innym dzieckiem. NawiąŹzuje pierwsze przyŹjaźnie. W coraz to mocniejszy sposób myśli za pomocą słów.
CZTEROLATEK
Dziecko koło czwartego roku życia nabiera zwinności, staje się wrażliwsze na muŹzyczne rytmy lubi tańczyć, odczuwa też chęć podobania się, pragnie skupiać na sobie uwagę. Dziecko w tym wieku lubi przeciwstawiać się wszelkim poleceniom, które do tej pory wykoŹnywało grzecznie i dokładnie. Bezcelowe jest wtedy stosowanie jakichkolwiek kar. Bardzo potrzebna jest w tym okresie określenie jasnych granic, stanowczość i konsekwencja. CzteŹrolatek musi mieć możliwość sprawdzania się. Różnymi sposobami, również poprzez upór i bunt oraz naśladowanie dorosłych dąży do wzbogacenia własnego ja. W miarę upływu czasu wzrasta opanowanie nad sobą, wzrasta jego poczucie bezpieczeństwa. Zabawy wzbogacają się o pomysłowe i złożone działania. Zaspokajają one potrzeby tworzenia i wyrażania siebie. Dzieci w tym wieku rozwijają formy współpracy i zabawy.
PIĘCIOLATEK
Około piątego roku u wielu dzieci powraca czas zachwycającej równowagi. Stają się pogodzone z sobą, są spokojne, przyjacielskie, można na nich polegać. Zabawa wzbogaca się też o dodatkową formę aktywności jest nią praca. Charakteryzuje się ona tym, że dziecko nie przerywa wykonywanego zadania. Jest wyŹtrwałe w swojej intencji i dopiero z chwilą ukończenia pracy oddala się od niej. Oznacza to, że dziecko łączy zabawę z doświadczaniem, poszukiwaniem, ze sztuką, z pracą, które dopiero później ulegają zróżnicowaniu. Między czwartym a szóstym rokiem życia świadomość moŹralna dziecka przestaje być wiązana z możliwością otrzymania nagrody czy kary, a zaczyna obejmować ogólniejsze, abstrakcyjne standardy przekształcające się w dalszych latach do ocen moralnych czy słuszności. W miarę rozwoju zdolności postrzegania i umiejętności poŹznawczych, dzieci coraz sprawniej uczą się dostrzegać sygnały wskazujące na trudną sytuację emocjonalną innych ludzi i potrafią odpowiednio zareagować. U dzieci pięcioletnich zasób słownictwa rozszerzony o treści niedostępne bezpośredniej obserwacji ilustrowane obrazem, wyodrębnia elementy akcji. Pięciolatek stosuje poprawne formy fleksyjne wszystkich odmiennych części mowy, posługuje się liczebnikami przymiotnikami, spójnikami i przyimkami. Potrafi już złożyć prostokąt z dwóch trójkątów w/g wzoru, uzupełnić brakujące elementy w postaci człowieka, umie naśladować słyszane głosy z otoczenia, wyodrębnia głoski w wyrazie zwłaszcza wygłosie, różnicuje wyrazy z opozycjami ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy /kos-koc, płotek-młotek, pies-piec, nos-noc, ząb-dąb. Klasyfikuje zbiory wg ich liczebności, porównuje liczebność dwóch zbiorów przez łączenie w pary po jednym elemencie z każdego zbioru. Porównuje wielkości przedmiotów stosują skalę 3 stopniową np. mały-mniejszy-najmniejszy. Używa nazwy figur geometrycznych /koło, kwadrat, prostokąt, trójkąt/ Określa położenie przedmiotów w przestrzeni na prawo, na lewo, naprzeciw, Określa kierunki od osi swojego ciała w lewo, w prawo. Przyswaja określenia czasu: rano, południe, wieczór, dzisiaj, wczoraj, jutro. Nazywa dni tygodnia, wymienia pory roku Liczy elementy zbioru używając liczebników głównych, odwzorowuje elementy zbiorów za pomocą liczmanów lub znaków graficznych. Porządkuje układy zbiorów wg ich liczebności wzrastających lub malejących, posługuje się również liczebnikami porządkowymi.
SZEŚCIOLATEK
Okres pomiędzy piątym i szóstym rokiem życia znowu może cechować się nadmierŹnymi emocjami czasami rozdzierają je skrajności. Ponownie chce być w centrum uwagi, chce być najbardziej kochane, najlepiej oceniane, mieć wszystkiego najwięcej. Dzieci w tym wieku bywają często krnąbrne, niegrzeczne. Gotowe są dyskutować o każdym poleceniu godzinami. Jednocześnie pragną zdobywać stale nowe doświadczenia, pragną często zbyt wiele na raz. W tym okresie rozwoju dziecka bardzo pomocne są motywacje zawierające podziw i uznanie dla osiągnięć dziecka. Pod koniec szóŹstego roku powraca etap uspokojenia, pewności siebie i zadowoleŹnia Każde dziecko 6 letnie przed rozpoczęciem właściwej nauki czytania powinno poprawnie i dokładnie wymawiać wszystkie głoski wypowiedziane pojedynczo, jak również w wyrazach i zdaniach. Powinno mieć tak bogate słownictwo, żeby wyrazić proste treści, opisywać obrazki zdaniami nie robiąc błędów gramatycznych. Sześciolatki z własnej inicjatywy zadają pytania i odpowiadają na pytania. Posiadają odpowiedni zasób wiadomości o środowisku społeczno przyrodniczym. Znają i wiedzą, co robią ludzie takich zawodów jak: lekarz, górnik, nauczyciel, rolnik itp. Znają nazwy zwierząt i potrafią o nich coś powiedzieć. Rozumieją akcję prostego opowiadania, treść obrazków. Rozumieją znaczenie prostych gestów i polecenia słowne. Kojarzą związki między kolejnymi faktami - historyjka obrazkowa. Potrafią zastosować prostą klasyfikację np. kolor, kształt, czy wielkość. Umieją szeregować wg długości. Odtwarzają zbiory i szeregują zbiory wg wielkości, Potrafią wskazać różnice między dwoma przedmiotami. Zapamiętują już polecenie wykonania kilku kolejnych czynności po kilkurazowym powtórzeniu. Pamiętają piosenki i zabawy. Poprawnie powtarzają wszystkie usłyszane dźwięki, słyszą różnice między podobnymi dźwiękami. Wyodrębniają pierwsze głoski w wyrazie i analizują proste wyrazy na głoski. U dziecka 6 letniego należy kształtować pozytywną motywację uczenia się. Dziecko należy zachęcać do nauki szkolnej.
Obserwacja jako jedna z metod poznawania dziecka w przedszkolu.
W pracy z dziećmi przedszkolnymi ważną rolę odgrywa poznanie wychowanka. W tym celu nauczyciele posługują się metodę zwaną obserwacją. Obserwacja to podstawowa metoda gromadzenia informacji polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań dziecka oraz na interpretacji uzyskanych danych. Poznanie dziecka wymaga przede wszystkim uchwycenia jego kompetencji dotyczących m.in. poziomu rozwoju wiadomości, zdolności, zainteresowania, cech temperamentu i charakteru. Zbieranie informacji o dziecku podzielone jest na etapy:
I etap obserwacja wstępna to wstępne rozpoznanie, poznanie możliwości dziecka, ich wiadomości, umiejętności.
II etap obserwacja końcowa to obserwacja osiągnięć wychowanków; czy dziecko opanowało określony zasób wiadomości, zdobyło pewne umiejętności i sprawności?
W grupach młodszych trzylatków i czterolatków- nauczyciel opracowuje arkusz obserwacji zgodny z założeniami Nowej podstawy programowej. W grupach starszych przedszkolaków- pięciolatków i sześciolatków - nauczyciel posługuje się narzędziami wystandaryzowanymi. Są to arkusze obserwacji dla pięciolatków - Kryteria GotoŹwości Edukacyjnej Pięciolatka GE-5. Natomiast dla sześŹciolatków - Skala Gotowości Szkolnej SGS. Skala Gotowości Edukacyjnej Pięciolatka (GE-5) opracowana przez Elżbietę Koźniewską ma na celu umożliwienie poznania dziecka pięcioletniego w pięciu rozwojowych aspektach:
A) Pięciolatek poznaje środowisko i siebie, uczy się rozumieć świat.
B) Pięciolatek bawi się i uczy w grupie rówieśników, zdobywa doświadczenia społeczne.
C) Pięciolatek uczy się samodzielności w nowych i trudnych sytuacjach.
D) Pięciolatek wykonuje zadania pod kierunkiem nauczyciela.
E) Pięciolatek przygotowuje się do nauki czytania, pisania, matematyki.
Skala Gotowości Szkolnej (SGS) autorŹstwa Elżbiety Koźniewskiej to metoda opracowana w ramach projektu BaŹdanie Gotowości Szkolnej SześcioŹlatŹków. Skala Gotowości Szkolnej (SGS) została opracowana w oparciu o szerokie rozumienie gotowości szkolnej, związanej z rozwojem poznawczym, fizycznym, emocjonalnym i społecznym dziecka. Treścią metody jest poznanie zachowań, umiejętności, upodobań i zainteresowań oraz trudności dzieci w związku z osiągnięciem gotowości szkolnej. Metoda ta wprowadza do oceny gotowości szkolnej umiejętności społeczne i samodzielność dzieci w większym niż do tej pory zakresie. Znalazło tu wyraz przekonanie, że przeżycia dzieci, ich sposób kontaktowania się z innymi i wyrażania uczuć, podejmowanie nowych form aktywności i radzenie sobie z trudnymi sytuacjami mają duży wpływ na ich przygotowanie do edukacji szkolnej. Do oceny gotowości szkolnej wprowadzono także osiągnięcia poznawcze, których nie można oczekiwać od wszystkich dzieci sześcioletnich. Tym samym pojęcie gotowości odnosi się także do tych dzieci, których kompetencje poznawcze są wysokie, co powinno zostać uwzględnione w programie i metodach pracy nauczyciela. Skala Gotowości Szkolnej składa się z pięciu części:
A) Wymienione są zachowania i umiejętności związane z poznawczą aktywnością dziecka.
B) Dotyczy zachowania dziecka w grupie rówieśników.
C) Przedstawione są przejawy samodzielności dzieci i ich umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
D) Dotyczy aktywności zadaniowej dziecka, podejmowanej samodzielnie lub w przebiegu zajęć pod kierunkiem nauczyciela.
E) Dotyczy przygotowania dziecka do nauki czytania, pisania i matematyki.
Ocena tak rozumianej gotowości szkolnej powinna służyć uwzględnieniu potrzeb edukacyjnych, społecznych i uczuciowych wszystkich dzieci. Ma ona jednak szczególne znaczenie dla wyrównywania startu szkolnego tych dzieci, którym trudniej sprostać instytucjonalnym i programowym wymaganiom szkoły.
